4 Vragen Jim Van Os

We worstelen. We zien de complexiteit van de geestelijke gezondheidszorg, de lange wachtlijsten, de stigmatisering, en de soms onpersoonlijke aanpak. Het voelt vaak alsof de menselijke maat ontbreekt. En precies daar, in dat spanningsveld, bevindt zich Jim van Os, hoogleraar Psychiatrie aan het UMC Utrecht en visiting professor of Psychiatric Epidemiology aan het Institute of Psychiatry in Londen. Van Os staat bekend om zijn kritische blik op de traditionele psychiatrie en zijn pleidooi voor een meer persoonsgerichte en herstelgerichte benadering. We stellen hem vier vragen die cruciaal zijn voor een betere toekomst van de geestelijke gezondheidszorg.

Vraag 1: Hoe kunnen we de geestelijke gezondheidszorg menselijker maken?

De kern van Van Os' visie is een radicaal andere kijk op psychische aandoeningen. Hij stelt dat we moeten afstappen van het idee van afzonderlijke, duidelijk afgebakende diagnoses. "Het labelen van mensen met labels zoals 'schizofrenie' of 'depressie' is niet alleen onnauwkeurig, maar ook schadelijk," legt Van Os uit. "Het creëert stigmatisering en beperkt de mogelijkheden voor herstel."

In plaats daarvan pleit hij voor een meer dimensionale benadering, waarbij gekeken wordt naar de individuele ervaring en de context waarin de problemen ontstaan. "Iedereen heeft een uniek verhaal," benadrukt hij. "We moeten luisteren naar dat verhaal en samen met de persoon zoeken naar wat er speelt en wat er nodig is om te herstellen."

Maar hoe vertalen we deze visie naar de praktijk? Van Os noemt verschillende concrete stappen:

• Meer tijd voor de patiënt: Therapeuten en psychiaters moeten meer tijd investeren in het echt leren kennen van de persoon achter de diagnose. Dit betekent luisteren, vragen stellen en empathie tonen.
• Focus op sterke punten: In plaats van alleen te kijken naar de problemen, moet er ook aandacht zijn voor de krachten en talenten van de persoon. Wat kan iemand wél? Wat geeft iemand energie?
• Betrek het netwerk: Familie, vrienden en andere belangrijke personen in het leven van de persoon kunnen een cruciale rol spelen in het herstelproces. Het is belangrijk om hen te betrekken en hen de juiste ondersteuning te bieden.
• Gebruik van ervaringsdeskundigheid: Mensen die zelf ervaring hebben met psychische aandoeningen kunnen een waardevolle bron van kennis en steun zijn voor anderen. Hun ervaringen kunnen helpen om de zorg te verbeteren en stigmatisering tegen te gaan.

Natuurlijk zijn er tegenargumenten. Sommigen beweren dat diagnoses nodig zijn voor wetenschappelijk onderzoek en effectieve behandeling. Van Os erkent dit, maar benadrukt dat diagnoses slechts een hulpmiddel mogen zijn en nooit een etiket dat de persoon definieert. Hij pleit voor een meer nuanceerde diagnostiek, waarbij rekening wordt gehouden met de complexiteit van de individuele ervaring.

Vraag 2: Wat is de rol van de omgeving bij psychische problemen?

Van Os benadrukt dat psychische problemen nooit in een vacuüm ontstaan. De omgeving speelt een cruciale rol. "We moeten kijken naar de sociale, economische en culturele factoren die een rol spelen," legt hij uit. "Armoede, discriminatie, stress en trauma kunnen een grote impact hebben op de geestelijke gezondheid."

Hij gebruikt de metafoor van een plant: "Als een plant niet goed groeit, ga je niet alleen naar de plant zelf kijken, maar ook naar de grond, de zon en het water. Zo is het ook met de geestelijke gezondheid. We moeten kijken naar de omstandigheden waarin iemand leeft."

Dit betekent dat we niet alleen de individuele problemen moeten aanpakken, maar ook de maatschappelijke oorzaken. Concrete voorbeelden hiervan zijn:

• Aanpakken van armoede: Armoede creëert stress en onzekerheid, wat een negatieve impact kan hebben op de geestelijke gezondheid.
• Bestrijden van discriminatie: Discriminatie kan leiden tot gevoelens van uitsluiting en minderwaardigheid, wat een negatieve impact kan hebben op de geestelijke gezondheid.
• Verbeteren van de woonomgeving: Een onveilige of vervuilde woonomgeving kan stress veroorzaken en de geestelijke gezondheid negatief beïnvloeden.
• Bevorderen van sociale cohesie: Een sterke sociale gemeenschap kan een buffer vormen tegen stress en een gevoel van verbondenheid en steun geven.

Sommigen stellen dat de omgeving te complex is om te veranderen. Van Os erkent dat het een uitdaging is, maar benadrukt dat elke kleine verbetering een verschil kan maken. "We kunnen niet alles oplossen, maar we kunnen wel stappen zetten om de leefomstandigheden van mensen te verbeteren," zegt hij. "Elke positieve verandering kan een positieve impact hebben op de geestelijke gezondheid."

Vraag 3: Hoe kunnen we de focus verschuiven van symptoombestrijding naar herstel?

De traditionele psychiatrie is vaak gericht op het onderdrukken van symptomen met medicatie. Van Os pleit voor een meer herstelgerichte benadering, waarbij de focus ligt op het helpen van mensen om een betekenisvol en waardevol leven te leiden, ondanks hun problemen. "Herstel is meer dan alleen het verdwijnen van symptomen," legt hij uit. "Het gaat om het terugvinden van hoop, zingeving en eigenwaarde."

Hij vergelijkt het met een gebroken been: "Als je een gebroken been hebt, wil je niet alleen dat de pijn verdwijnt, maar ook dat je weer kunt lopen, rennen en sporten. Zo is het ook met psychische problemen. Je wilt niet alleen dat de symptomen verdwijnen, maar ook dat je weer kunt werken, relaties kunt aangaan en kunt genieten van het leven."

Om een herstelgerichte benadering te realiseren, zijn de volgende elementen essentieel:

• Empowerment: Mensen met psychische problemen moeten de regie over hun eigen leven terugkrijgen. Ze moeten zelf kunnen beslissen over hun behandeling en hun toekomst.
• Hoop: Het is belangrijk om hoop te bieden en mensen te laten zien dat herstel mogelijk is. Dit kan door middel van ervaringsverhalen en het delen van successen.
• Zingeving: Het vinden van een doel in het leven kan een belangrijke bron van kracht en motivatie zijn. Dit kan door middel van werk, vrijwilligerswerk, hobby's of spirituele activiteiten.
• Sociale verbinding: Het hebben van goede relaties met familie, vrienden en andere mensen is cruciaal voor het herstel.

Sommigen vrezen dat een herstelgerichte benadering te idealistisch is en dat niet iedereen kan herstellen. Van Os erkent dat herstel een complex en individueel proces is. "Niet iedereen zal volledig herstellen," zegt hij, "maar iedereen kan wel stappen zetten in de richting van een beter leven. Het is belangrijk om realistische verwachtingen te hebben en de focus te leggen op wat wél mogelijk is."

Vraag 4: Hoe kunnen we preventie van psychische problemen verbeteren?

Van Os benadrukt dat preventie cruciaal is om de groeiende vraag naar geestelijke gezondheidszorg te kunnen beheersen. "We moeten investeren in het creëren van een samenleving die de geestelijke gezondheid bevordert," zegt hij. "Dit betekent het aanpakken van risicofactoren en het versterken van beschermende factoren."

Hij gebruikt de analogie van een rivier: "Als er veel mensen van een brug in de rivier vallen, kun je reddingsboeien klaar leggen. Maar het is beter om te voorkomen dat mensen van de brug vallen. Dat betekent dat je de brug veiliger moet maken."

Concreet betekent dit:

• Vroegtijdige interventie: Problemen signaleren bij kinderen en jongeren en hen tijdig de juiste ondersteuning bieden.
• Ouderondersteuning: Ouders helpen om hun kinderen op te voeden en hen een veilige en stabiele omgeving te bieden.
• Stressreductie: Maatregelen nemen om stress in de samenleving te verminderen, bijvoorbeeld door het bevorderen van een gezonde levensstijl en het aanpakken van werkdruk.
• Bevorderen van veerkracht: Mensen helpen om beter om te gaan met stress en tegenslagen.
• Verminderen van stigmatisering: Openheid over psychische problemen stimuleren en stereotypen bestrijden.

Er is kritiek op de effectiviteit van preventieprogramma's. Van Os erkent dat het moeilijk is om de impact van preventie te meten. "Het is lastig om te bewijzen dat iets werkt, omdat je niet kunt zien wie er anders wel problemen had gekregen," zegt hij. "Maar dat betekent niet dat preventie niet belangrijk is. We moeten blijven investeren in onderzoek en innovatie om de effectiviteit van preventieprogramma's te verbeteren."

Deze vier vragen vormen slechts een startpunt. De geestelijke gezondheidszorg staat voor grote uitdagingen, maar er zijn ook veel kansen. Door de focus te verschuiven naar een meer menselijke, contextuele en herstelgerichte benadering, kunnen we een betere toekomst creëren voor mensen met psychische problemen.

Waar begin jij? Welke kleine stap kun jij vandaag zetten om de geestelijke gezondheidszorg een beetje menselijker te maken?