Derogerende Werking Redelijkheid En Billijkheid

We kennen het allemaal wel: een situatie waarin een contract, hoe zorgvuldig ook opgesteld, onredelijk uitpakt. Een afspraak die, strikt genomen geldig, toch een gevoel van onrechtvaardigheid achterlaat. Dit is waar de derogerende werking van redelijkheid en billijkheid om de hoek komt kijken. Laten we dit eens nader bekijken, niet vanuit een juridisch handboek, maar vanuit het perspectief van de mensen die ermee te maken krijgen.

Wat is de Derogerende Werking van Redelijkheid en Billijkheid?

In essentie betekent de derogerende (ook wel beperkende) werking dat een contractuele bepaling of een rechtsregel buiten toepassing kan worden gelaten als toepassing daarvan in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn. Het is een soort noodrem in het recht, bedoeld om onrechtvaardige uitkomsten te voorkomen, zelfs als alles formeel correct is gedaan. Dit is vastgelegd in artikel 6:248 lid 2 Burgerlijk Wetboek.

Denk aan een klein bedrijf dat door onvoorziene omstandigheden (bijvoorbeeld een pandemie) niet aan een zeer strak contract met een grote leverancier kan voldoen. De leverancier staat op strikte naleving, wat het kleine bedrijf failliet zou laten gaan. De rechter kan, in dit geval, oordelen dat het onaanvaardbaar is om de bepalingen van het contract volledig af te dwingen, gebruikmakend van de derogerende werking.

Waarom is dit Belangrijk?

De derogerende werking is van cruciaal belang om:

Rechtvaardigheid te waarborgen: Het voorkomt dat een rigide toepassing van regels tot onbillijke resultaten leidt.
Flexibiliteit te bieden: Het biedt de mogelijkheid om rekening te houden met specifieke omstandigheden van het geval.
Misbruik te voorkomen: Het beschermt tegen misbruik van formele rechtsposities.

Zonder deze correctie zou het recht een star instrument zijn, blind voor de nuances van het leven. Het stelt rechters in staat om verder te kijken dan de letter van de wet en te oordelen naar wat eerlijk is.

Een Complex Concept: Hoe Werkt het in de Praktijk?

De toepassing van de derogerende werking is geen automatisme. Het is een zware sanctie, die niet zomaar wordt toegepast. Rechters zijn terughoudend en vereisen dat er sprake is van zeer uitzonderlijke omstandigheden. Er moet sprake zijn van een uitkomst die, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid, echt niet kan.

Om dit te illustreren, kunnen we kijken naar een klassiek voorbeeld: een arbeidscontract waarin een werknemer, na jarenlange trouwe dienst, wordt ontslagen op basis van een klein formeel vergrijp. Stel dat het vergrijp de werkgever geen schade heeft berokkend, en dat de werknemer zich van geen kwaad bewust was. In zo'n geval kan de rechter oordelen dat het ontslag, ondanks dat het formeel rechtmatig is, onaanvaardbaar is op grond van redelijkheid en billijkheid.

Factoren die een Rol Spelen:

Bij de beoordeling spelen diverse factoren een rol, waaronder:

De aard en inhoud van de overeenkomst: Wat is er precies afgesproken?
De verhouding tussen partijen: Zijn ze gelijkwaardig of is er sprake van een machtsverschil?
De maatschappelijke positie van partijen: Heeft de ene partij een bijzondere verantwoordelijkheid?
De wijze waarop de overeenkomst tot stand is gekomen: Was er sprake van dwang of misleiding?
Het gedrag van partijen na het sluiten van de overeenkomst: Hebben partijen zich gehouden aan eerdere afspraken?
De voorzienbaarheid van de omstandigheden: Hadden partijen de betreffende omstandigheden kunnen voorzien?
De ernst van de gevolgen: Wat zijn de consequenties van de toepassing van de bepaling?

Het is dus een afweging van alle relevante omstandigheden. Er is geen 'one-size-fits-all' oplossing. Elke situatie is uniek en vereist een individuele beoordeling.

Kritiek en Tegengeluiden

Natuurlijk is de derogerende werking niet zonder kritiek. Sommige juristen en ondernemers vinden dat het rechtsonzekerheid creëert. "Als contracten zomaar terzijde geschoven kunnen worden, waar staan we dan?", is een veelgehoorde klacht. Het is waar dat de toepassing van de derogerende werking een zekere onvoorspelbaarheid met zich meebrengt. Men kan immers nooit 100% zeker zijn van de uitkomst van een juridische procedure.

Echter, de argumenten voor het behoud van de derogerende werking wegen zwaarder. Het zou onmenselijk zijn om vast te houden aan een systeem waarin formalisme prevaleert boven rechtvaardigheid. Het biedt een essentiële correctie op potentieel onrechtvaardige uitkomsten, en het houdt partijen scherp om redelijk te handelen. Het dwingt partijen om verder te kijken dan hun eigenbelang en rekening te houden met de belangen van de andere partij.

De Meerwaarde: Een Balans Tussen Recht en Rechtvaardigheid

De derogerende werking van redelijkheid en billijkheid is geen vrijbrief om contracten naar eigen goeddunken te negeren. Het is een uitzonderingssituatie, een ultimum remedium. Maar het is wel een essentieel instrument om te voorkomen dat het recht ontaardt in een rigide systeem dat geen oog heeft voor de menselijke maat.

Het is een balans tussen de noodzaak van rechtszekerheid en de behoefte aan rechtvaardigheid. Zonder rechtszekerheid is er geen vertrouwen in het recht. Maar zonder rechtvaardigheid verliest het recht zijn legitimiteit. De derogerende werking is een poging om deze twee waarden met elkaar te verenigen.

Praktische Tips: Hoe hiermee om te Gaan?

Wat kun je doen om te voorkomen dat je in een situatie terechtkomt waarin de derogerende werking relevant wordt?

Wees zorgvuldig bij het sluiten van contracten: Laat je adviseren door een deskundige en zorg ervoor dat alle bepalingen duidelijk en begrijpelijk zijn.
Houd rekening met onvoorziene omstandigheden: Neem in je contract clausules op die voorzien in bepaalde onvoorziene gebeurtenissen (bijvoorbeeld een overmacht clausule).
Communiceer open en eerlijk: Als er problemen ontstaan, ga dan zo snel mogelijk in gesprek met de andere partij. Probeer in goed overleg tot een oplossing te komen.
Documenteer alles: Houd alle communicatie en afspraken schriftelijk vast. Dit kan van pas komen als er later een conflict ontstaat.
Zoek juridisch advies: Als je er zelf niet uitkomt, schakel dan tijdig juridische hulp in. Een advocaat kan je adviseren over je rechten en plichten.

Conclusie: Een Perspectief op Redelijkheid

De derogerende werking van redelijkheid en billijkheid is een complex, maar essentieel onderdeel van ons rechtssysteem. Het is een garantie dat het recht niet alleen formeel correct is, maar ook rechtvaardig. Het is een erkenning dat de menselijke maat belangrijk is, zelfs in contractuele relaties.

Het is geen perfect systeem, maar het is een poging om de kloof te overbruggen tussen de abstracte regels van het recht en de concrete realiteit van het leven. Het vereist van ons allemaal – juristen, ondernemers, burgers – dat we kritisch nadenken over de gevolgen van ons handelen en dat we bereid zijn om verantwoordelijkheid te nemen voor de impact van onze beslissingen.

Waarom is dit belangrijk voor jou? Omdat het ons allemaal raakt. Of je nu een contract sluit, een geschil hebt met een leverancier, of een werknemer in dienst hebt, de derogerende werking kan een rol spelen. Het is belangrijk om je bewust te zijn van het bestaan ervan en te begrijpen hoe het werkt. En bovenal, om te streven naar redelijkheid en billijkheid in al je handelen.

Welke situaties ken jij, waarin redelijkheid en billijkheid een rol zouden kunnen spelen? Denk je dat de derogerende werking voldoende bescherming biedt, of zou het nog verder verfijnd moeten worden?