Wat Is Proportionaliteit In De Wet Zorg En Dwang

Stel je voor: je bent afhankelijk van zorg, en soms is die zorg best ingrijpend. Hoe zorgen we er dan voor dat die zorg niet verder ingrijpt dan nodig is? Dat is precies waar proportionaliteit om de hoek komt kijken in de Wet zorg en dwang (Wzd).

Dit artikel is bedoeld voor iedereen die met de Wet zorg en dwang te maken heeft: zorgverleners, cliënten, familieleden, wettelijk vertegenwoordigers en beleidsmakers. We duiken in de betekenis van proportionaliteit, hoe het in de praktijk werkt en waarom het zo'n cruciale pijler is binnen de Wzd.

Wat is Proportionaliteit Eigenlijk?

Proportionaliteit is een belangrijk rechtsbeginsel dat ervoor zorgt dat de middelen die worden ingezet, in verhouding staan tot het doel dat men wil bereiken. Simpel gezegd: de oplossing mag niet erger zijn dan het probleem. In de context van de Wet zorg en dwang betekent dit dat de minst ingrijpende vorm van zorg gekozen moet worden om een bepaald doel te bereiken, bijvoorbeeld het voorkomen van ernstig nadeel.

De Wet Zorg en Dwang en Vrijheidsbeperking

De Wet zorg en dwang is bedoeld om de rechten van mensen met een verstandelijke beperking of een psychogeriatrische aandoening (zoals dementie) te beschermen die onvrijwillige zorg ontvangen. Deze wet stelt strenge eisen aan het toepassen van vrijheidsbeperkende maatregelen. Proportionaliteit is hierbij een sleutelbegrip.

Laten we eens kijken naar een aantal kernpunten van proportionaliteit binnen de Wzd:

Noodzaak: Is de vrijheidsbeperking echt nodig? Is er sprake van een ernstig nadeel dat zonder de maatregel niet kan worden afgewend?
Geschiktheid: Is de gekozen maatregel geschikt om het ernstig nadeel te voorkomen?
Subsidiariteit: Is er geen minder ingrijpende maatregel die hetzelfde resultaat kan opleveren? Dit is een cruciaal element, vaak ook wel de minst ingrijpende maatregel genoemd.
Evenwichtigheid: Zijn de voordelen van de maatregel opwegen tegen de nadelen voor de cliënt?

Proportionaliteit in de Praktijk: Een Aantal Voorbeelden

Om proportionaliteit beter te begrijpen, kijken we naar een paar concrete voorbeelden:

Voorbeeld 1: Dwaalgedrag bij Dementie

Een bewoner van een verpleeghuis met dementie dwaalt vaak rond en raakt soms verdwaald. Om te voorkomen dat de bewoner buiten het verpleeghuis terechtkomt en in gevaarlijke situaties belandt, overweegt het zorgteam een gesloten deur.

Hoe pas je proportionaliteit toe?

Noodzaak: Is er sprake van ernstig nadeel? Ja, de bewoner kan verdwalen en in gevaarlijke situaties terechtkomen.
Geschiktheid: Is een gesloten deur geschikt om dit te voorkomen? Ja, het voorkomt dat de bewoner het verpleeghuis verlaat.
Subsidiariteit: Zijn er minder ingrijpende maatregelen mogelijk? Denk aan:
- Vaker rondes lopen om de bewoner gerust te stellen en de weg te wijzen.
- Een herkenbare route creëren met duidelijke markeringen.
- Een GPS-tracker gebruiken zodat de bewoner kan worden teruggevonden als hij verdwaalt.
- Een persoonlijke begeleider inzetten tijdens de momenten dat de bewoner vaak dwaalt.
Evenwichtigheid: Wat zijn de voor- en nadelen van een gesloten deur? Voordeel: het voorkomt verdwalen. Nadeel: het beperkt de bewegingsvrijheid van de bewoner en kan gevoelens van opsluiting veroorzaken.

Pas als alle minder ingrijpende maatregelen niet (voldoende) werken, en er sprake blijft van een ernstig nadeel, kan een gesloten deur overwogen worden. Zelfs dan moet de beslissing zorgvuldig worden afgewogen en gedocumenteerd.

Voorbeeld 2: Weglopen van een Bewoner met een Verstandelijke Beperking

Een bewoner van een gehandicapteninstelling met een verstandelijke beperking loopt regelmatig weg. Hij komt niet in gevaarlijke situaties terecht, maar veroorzaakt wel onrust en bezorgdheid bij het personeel. Het zorgteam overweegt cameratoezicht.

Hoe pas je proportionaliteit toe?

Noodzaak: Is er sprake van ernstig nadeel? In dit geval niet direct. Er is wel onrust en bezorgdheid, maar de bewoner komt niet in gevaar.
Geschiktheid: Cameratoezicht kan helpen om de bewoner in de gaten te houden.
Subsidiariteit: Zijn er minder ingrijpende maatregelen mogelijk? Denk aan:
- Gesprekken voeren met de bewoner over waarom hij wegloopt.
- Samen activiteiten ondernemen waar de bewoner plezier aan beleeft.
- Een vast contactpersoon aanwijzen.
- Duidelijke afspraken maken over wanneer en waar de bewoner kan gaan wandelen.
Evenwichtigheid: Cameratoezicht is een ingrijpende maatregel die de privacy van de bewoner schendt. De voordelen (het voorkomen van onrust) wegen niet op tegen de nadelen.

In dit geval is cameratoezicht waarschijnlijk niet proportioneel. Minder ingrijpende maatregelen moeten eerst worden geprobeerd.

Het Belang van Goede Besluitvorming en Documentatie

De toepassing van proportionaliteit vereist een zorgvuldig besluitvormingsproces. Het is belangrijk om:

De situatie van de cliënt grondig te analyseren.
Verschillende opties te overwegen.
De voor- en nadelen van elke optie af te wegen.
De beslissing te bespreken met de cliënt (voor zover mogelijk), de familie en andere betrokkenen.
De beslissing duidelijk te documenteren, inclusief de argumentatie waarom een bepaalde maatregel wel of niet proportioneel is.
De maatregel regelmatig te evalueren en aan te passen indien nodig. De situatie van de cliënt kan veranderen, waardoor een eerder proportionele maatregel dat niet meer is.

Rol van de Wettelijk Vertegenwoordiger

De wettelijk vertegenwoordiger speelt een cruciale rol in het bewaken van de proportionaliteit. Hij of zij moet actief betrokken worden bij de besluitvorming en kan namens de cliënt bezwaar maken tegen maatregelen die niet proportioneel zijn.

Uitdagingen bij de Toepassing van Proportionaliteit

Hoewel proportionaliteit een belangrijk principe is, is het in de praktijk niet altijd gemakkelijk toe te passen. Een aantal uitdagingen zijn:

Tijdsdruk: Zorgverleners ervaren vaak tijdsdruk, waardoor er minder tijd is voor een zorgvuldige afweging.
Angst voor risico's: De angst om risico's te nemen kan leiden tot het kiezen van een meer ingrijpende maatregel dan nodig is.
Gebrek aan kennis en vaardigheden: Niet alle zorgverleners zijn voldoende opgeleid om proportionaliteit goed toe te passen.
Verschillende interpretaties: Wat de ene zorgverlener als proportioneel beschouwt, kan de andere als disproportioneel zien.

Hoe Kunnen We Proportionaliteit Verbeteren?

Om proportionaliteit beter te borgen in de zorg, zijn de volgende stappen belangrijk:

Opleiding en training: Zorgverleners moeten regelmatig getraind worden in de toepassing van proportionaliteit.
Reflectie en intervisie: Zorgteams moeten regelmatig reflecteren op hun eigen handelen en van elkaar leren.
Ondersteuning en coaching: Zorgverleners moeten toegang hebben tot ondersteuning en coaching bij moeilijke beslissingen.
Duidelijke protocollen en richtlijnen: Er moeten duidelijke protocollen en richtlijnen zijn die de toepassing van proportionaliteit ondersteunen.
Open communicatie: Er moet een open communicatie zijn tussen zorgverleners, cliënten, familieleden en wettelijk vertegenwoordigers.

Conclusie: Proportionaliteit als Fundament van Goede Zorg

Proportionaliteit is geen abstract juridisch concept, maar een essentieel onderdeel van goede en menswaardige zorg. Het is de basis voor het respecteren van de autonomie en vrijheid van mensen die afhankelijk zijn van zorg. Door zorgvuldig af te wegen, te luisteren naar de cliënt en te kiezen voor de minst ingrijpende maatregel, kunnen we ervoor zorgen dat zorg niet onnodig ingrijpend is en bijdraagt aan een betere kwaliteit van leven.

Laten we ons er samen voor inzetten om proportionaliteit in de praktijk te brengen en zo de rechten en het welzijn van kwetsbare mensen te beschermen.