Wanneer Gebruik Je Wat En Dat

Ken je dat? Je zit te schrijven en twijfelt plotseling: moet het nou "wat" of "dat" zijn? Het is een veelvoorkomend struikelblok in de Nederlandse taal, zelfs voor ervaren schrijvers. Dit artikel is speciaal geschreven voor iedereen die zich af en toe onzeker voelt over het correcte gebruik van "wat" en "dat", van studenten tot professionals. We gaan de regels helder en overzichtelijk uitleggen, zodat je in de toekomst met meer zelfvertrouwen kunt schrijven. Geen ingewikkelde grammatica, maar praktische tips en voorbeelden die je direct kunt toepassen!

Wanneer gebruik je 'Wat'?

'Wat' is een betrekkelijk voornaamwoord dat verwijst naar:

Een onzijdig enkelvoudig woord in het voorgaande gedeelte van de zin.
Een hele zin of een deel van een zin.
Een overtreffende trap.
Een onbepaald voornaamwoord zoals 'iets', 'alles', 'niets', 'datgene'.

Verwijzing naar een onzijdig enkelvoudig woord

Als 'wat' terugslaat op een onzijdig enkelvoudig zelfstandig naamwoord, dan is 'wat' de juiste keuze. Denk aan woorden als 'het huis', 'het boek', 'het idee'. Let op: het zelfstandig naamwoord moet al in de zin genoemd zijn.

Voorbeeld: Het huis, wat ik gisteren bezocht, was prachtig.

Uitleg: 'Wat' verwijst terug naar 'het huis', een onzijdig enkelvoudig woord.

Vergelijk: De auto, die ik gisteren bezocht, was prachtig. (Hier gebruiken we 'die' omdat 'de auto' een mannelijk of vrouwelijk woord is.)

Verwijzing naar een hele zin of een deel van een zin

Wanneer 'wat' naar een complete zin of een deel daarvan verwijst, is het de correcte optie. Het gaat hier om de inhoud van de zin of hetgeen in de zin wordt verteld.

Voorbeeld: Hij is te laat, wat me erg irriteert.

Uitleg: 'Wat' verwijst naar het feit dat hij te laat is.

Verwijzing naar een overtreffende trap

Na een overtreffende trap (meest, minst, beste, grootste, etc.) gebruik je 'wat'.

Voorbeeld: Dit is het mooiste wat ik ooit heb gezien.

Uitleg: 'Wat' volgt op de overtreffende trap 'mooiste'.

Na onbepaalde voornaamwoorden

Na woorden als iets, alles, niets, datgene, gebruik je altijd 'wat'.

Voorbeelden:

Er is niets wat me tegenhoudt.
Alles wat je zegt, is waar.
Iets wat hij zei, bleef me bij.
Datgene wat hij zei, was belangrijk.

Wanneer gebruik je 'Dat'?

'Dat' is ook een betrekkelijk voornaamwoord, maar het heeft andere toepassingen dan 'wat'. Je gebruikt 'dat' als het:

Verwijst naar een het-woord én noodzakelijk is voor de betekenis van de zin.
Verwijst naar een de-woord.

Verwijzing naar een 'het'-woord (indien noodzakelijk)

Wanneer 'dat' terugslaat op een onzijdig zelfstandig naamwoord dat al in de zin is genoemd (een 'het'-woord dus), en de bijzin is noodzakelijk voor de betekenis van de hoofdzin, gebruik je 'dat'.

Voorbeeld: Het boek dat ik gisteren kocht, is erg spannend.

Uitleg: De bijzin "dat ik gisteren kocht" is essentieel om te bepalen welk boek er bedoeld wordt. Zonder deze bijzin is de zin minder specifiek.

Belangrijk: Als de bijzin extra informatie geeft, maar niet essentieel is voor de betekenis, gebruik je 'wat' niet. In dat geval gebruiken we 'die', mits het 'het'-woord is vervangen door een woord met 'de'.

Verwijzing naar een 'de'-woord

Als 'dat' verwijst naar een de-woord (een zelfstandig naamwoord met het lidwoord 'de'), gebruik je altijd 'die'. 'Dat' kan in dit geval niet.

Voorbeeld: De vrouw die daar staat, is mijn zus.

Uitleg: 'Die' verwijst terug naar 'de vrouw', een zelfstandig naamwoord met 'de'.

De Cruciale Vraag: Is de Bijzin Noodzakelijk?

De belangrijkste vraag om te stellen bij het kiezen tussen 'wat' en 'dat' (of 'die') is: is de bijzin noodzakelijk om de betekenis van de hoofdzin te bepalen?

Ja, de bijzin is noodzakelijk: Gebruik 'dat' (voor 'het'-woorden) of 'die' (voor 'de'-woorden).
Nee, de bijzin geeft alleen extra informatie: Gebruik 'die'. 'Wat' gebruik je in dit geval niet als het terugslaat op het 'het'-woord.

Voorbeeld 1 (Noodzakelijke bijzin): Het huis dat te koop staat, is prachtig.

Uitleg: We hebben de bijzin nodig om te weten over wélk huis we het hebben. Er staan misschien wel meerdere huizen in de straat.

Voorbeeld 2 (Extra informatie): Het huis, dat een blauw dak heeft, is prachtig.

Uitleg: We weten al over welk huis we het hebben, de bijzin geeft alleen extra informatie (het blauwe dak). Echter, correct Nederlands zou hier zeggen: Het huis, dat ik gekocht heb, is prachtig.

Samenvatting en Praktische Tips

Laten we de belangrijkste punten nog eens samenvatten:

'Wat' gebruik je na onzijdige woorden (maar alleen als het niet om een noodzakelijke bijzin gaat, dan is het 'dat' of 'die' (afhankelijk van 'het'- of 'de'-woord)), na een overtreffende trap, na onbepaalde voornaamwoorden zoals 'alles' en 'niets', en als het verwijst naar een hele zin of een deel daarvan.
'Dat' gebruik je als het verwijst naar een 'het'-woord en de bijzin noodzakelijk is.
'Die' gebruik je als het verwijst naar een 'de'-woord.
Vraag jezelf af: Is de bijzin noodzakelijk voor de betekenis van de hoofdzin?

Praktische tips om fouten te voorkomen:

Lees je tekst hardop voor: Soms hoor je vanzelf of het goed klinkt.
Vereenvoudig je zinnen: Vermijd lange, ingewikkelde zinnen.
Vraag een ander om je tekst na te kijken: Een frisse blik kan wonderen doen.
Gebruik online tools: Er zijn verschillende online tools die je grammatica kunnen controleren.

Maak het Eigen!

Grammatica kan soms droog en abstract aanvoelen, maar taal is levend en dynamisch. Probeer de regels niet als starre wetten te zien, maar als handvatten om je boodschap zo helder en effectief mogelijk over te brengen. Experimenteer, durf fouten te maken (en ervan te leren!) en ontwikkel je eigen stijl.

Hoe beter je de regels begrijpt, hoe bewuster je ze kunt toepassen (of er juist van afwijken, als dat je boodschap ten goede komt). Schrijven is een ambacht, en oefening baart kunst.

Conclusie: Meer Zekerheid, Betere Teksten

Hopelijk heb je nu meer inzicht in het correcte gebruik van 'wat' en 'dat' (en 'die'). Met de juiste kennis en een beetje oefening kun je je teksten aanzienlijk verbeteren en met meer zelfvertrouwen schrijven.

Onthoud: taal is een hulpmiddel, geen doel op zich. Gebruik deze kennis om je ideeën helderder en krachtiger over te brengen. Veel succes met schrijven!